Proxecto...de...acondicionamento..e..consolidación...para..a...posta..en..valor...do...Castro..de..Baroña

martes, 8 de enero de 2013

O primeiro plano de Baroña


A historia dos xacementos arqueolóxicos tamén é a historia dos seus planos, por iso non me resisto a publicar este croquis de Baroña feito por Luengo ("Excavaciones en el castro céltico de Baroña. Campañas de 1969-1970". Noticiario Arqueológico Hispánico, 16. 1971). Esta é a primeira representación gráfica da planta do castro, a que marcará a visión futura do asentamento, e a cunca en 2D e branco e negro da que bebemos todos os que pasamos por este lugar fascinante. Unha visión que hoxe pode parecer anacrónica pero que, baixo a súa aparente sinxeleza, agocha moita, moita miga.
Neste croquis (non é un plano, posto que non ten escala) Luengo deseña con moito coidado a liña de costa, seguramente empregando como plantilla a foto aérea do vóo americano de 1956. Logo estrutura o poboado en catro recintos separados por murallas, coas construcións domésticas no seu interior. Unha organización en barrios que aínda é plenamente vixente. Pero non se queda aí. Co seu estilo expresionista, no que era un auténtico mestre, e co apoio dunha simple lenda, ao estilo daquelas deliciosas cartelas de "Explicación" que acompañaban aos planos decimonónicos, Don José María danos unha visión global do xacemento, do que hai... e do que houbo no seu día. Evidentemente, faltan cousas, como o foxo, que non comezou a escavar ata a campaña de 1971, pero aí están os derrubes das murallas laterais do primeiro recinto, a posible escollera do porto e ata un suposto torreón na entrada. Pero hai máis: observen os puntos 12 3 15. ¿Imaxínanse se hoxe en día a un arqueólogo profesional se lle ocorre grafar nos seus planos unha "Piedra horadada, con pavimento" ou unha "Agrupación natural de tipo dolménico"? Mellor non pararse a pensalo moito. En esencia, malia parquedade de datos e a máis que discutible identificación dalgún resto, esta ilustración suxire e conta unha historia, o mellor que se pode dicir dun deseño arqueolóxico.

Como sempre, deixamos o mellor para o final. Este plano extraordinario, no só é un moi interesante documento historiográfico, tamén é unha fonte arqueolóxica de primeira orde. Foi feito en 1970 e, dende aquela, o Castro cambiou moito. Luengo veu e deseñou no seu croquis cousas que hoxe non se aprecian a simple vista. Ademais, tiña moita intuición e sempre reflectía o máis importante. Presten atención á frecha vermella que estampei no deseño orixinal e ollarán algo sorprendente. Indica a situación de dúas estruturas de planta redondeada. O trazo descontinuo indica que, sen estar escavadas, naquel intre aínda se albiscaban en superficie. Hoxe xa non se ven, pero como Luengo non daba puntada sen fío, moito me temo que sigan aí, as casas redondas do primeiro barrio, durmindo baixo o sedimento e o mato do Areal das Campas, no istmo de Baroña.


Tito Concheiro



lunes, 31 de diciembre de 2012

Que diaños facías ti aí, meu amigo?


































Dentro desa falsa categoría de enigmas que, arestora, semellan inundar o mundo da Idade do Ferro, figuran nun lugar senlleiro uns materiais singulares: os machados de pedra puída. Xa dixen nalgunha outra ocasión que estes obxectos, por outra parte ben fermosos e suxestivos, son o tipo de achado que todos os que levamos anos escavando castros tememos que aparezan ... e ao final algún sempre sae á luz.
Os manuais clásicos difundiron como axioma que o material lítico puído, o produto final dunha industria complexa que fai obxectos verdadeiramente sofisticados, era exclusivo do Neolítico e a Prehistoria recente. En realidade, facer un machado deste estilo require unha aprendizaxe específica, un bo coñecemento das materias primas precisas para a elaboración do obxecto e unha particular concepción formal, que inclúe, ademais, un sistema de enmangue moi característico. Unha tradición que semella non ter nada que ver coa Idade do Ferro. Xa que logo, ¿que fan estes útiles nos castros?
Entre outras, existen dúas explicacións. Unha primeira, funcional e materialista, non dubida en vincular os machados puídos á panoplia castrexa. Todos sabemos que os homes e mulleres que viviron na Idade do Ferro, unha xente tremendamente utilitarista e adaptable, non deprezaron ningún tipo de materia prima, e que tiñan as bases técnicas para elaborar este tipo de artefactos. O rexistro material dos castros está cheo de restos líticos lascados e puídos, cun parecido sorprendente cos útiles clásicos do Neolítico e o Paleolítico. A paisaxe material dunha Idade do Ferro... con moi pouco ferro. A segunda é moito menos prosaica, e moi do gusto dos namorados da mal chamada cultura popular, etiqueta na que me atopo coma peixe na auga. A utilización de obxectos "arqueolóxicos" nas sociedades tradicionais, en forma de amuletos ou elementos depositarios de propiedades máxicas, está excelentemente documentada na antropoloxía galega. Só temos que pensar nas fusaiolas, empregadas como leituarios, pendurados dos cornos das vacas como se fosen arracadas, ou os machados puídos (outra vez!), as lendarias pedras do raio, incrustadas na cachotería dos pinches das casas campesiñas. Aquí atopamos unha secuencia simbólica espectacular: un obxecto (o machado, a fusaiola) que se atopa nun lugar relacionado co pasado mítico (a mámoa, o castro) e se utiliza cun sentido protector ou como estímulo de riqueza e fecundidade da unidade doméstica (o bo leite e a casa).
En realidade, nada sabemos do imaxinario das sociedades campesiñas que vivían nos castros. Pero eu creo que tiña moito que ver coa memoria e os antepasados. Aqueles que vivían ao outro lado da delgada liña vermella: os outros, os mouros da Idade do Ferro. Lamentablemente, moitos dos achados de machados e outros elementos singulares atopados nos castros (como os cornos de cervo, de moito valor simbólico en todas as culturas histórica e etnográficamente coñecidas), veñen de escavacións antigas e faltan moitos datos sobre o seu contexto deposicional.
Para non perder o costume, tamén neste 2012 recolleuse en Baroña un destes enigmáticos machados, o que aparece na foto. Apareceu nun lugar excepcional, sobre o que xa levamos tempo falando: no interior da gran casa ovalada que se atopa inmediata á entrada monumental. E non o fixo só, senón que estaba acompañado, e duns compañeiros de viaxe francamente curiosos. Sobre eles, e sobre o que facían aí, nun lugar do asentamento dotado dunha forza escenográfica descomunal, seguiremos falando nos próximos días.

Tito Concheiro

miércoles, 28 de noviembre de 2012

Baroña dende o mar





















Todo coincidimos en que o Castro de Baroña é o máis fotoxénico de Galicia. A perspectiva dende o Agro das Canles é unha das imaxes máis recoñecibles do patrimonio arqueolóxico galego e un do seus grandes atractivos. Pero a Punta do Castro ten unha cara oculta: a que se dexerga dende o mar. A vista que tiveron os navegantes púnicos ou os castrexos que se arrimaban á costa nos seus currachs. A que teñen os mariñeiros do Son que andan ás nasas, e a que tamén tivemos nós este verán cando, cun grupo de amigos do Son, percorrimos en barco a parte máis fermosa e impactante do litoral sonense, a que vai dende a Punta da Atalaia ata as Pedras das Basoñas
Tiña ganas de ver Baroña dende o mar. O mesmo que viron os mozos galeguistas que, en xullo de 1932, navegaron a costa galega a bordo do paleibote Xaquín Pérez, de trinta toneladas e dous paus. O malogrado Xurxo Lourenzo describe ese cruceiro pioneiro nun fantástico documento, cheo de anécdotas encantadoras e ilustrado cuns debuxos deliciosos. A descrición da costa de Baroña, nomeando os castros que albiscaba dende a cuberta do Xaquín López, aínda emociona: "Primeiramente, domiñando aló no outo, a Enxa, que os de Muros chaman o Ens, grande teimo acôtado nas cartas nos 543 ms. de altitude, e que ten dous recintos de pequeno diámetro, chamado â Atalaia o superior. Embaixo, arrodeado pol-as augas, aparez o perfil cortado e penedoso do Castro de Baroña. Máis endiante o Castro de Queiruga ou punta do Castro, todo il cultivado" ("Notas do meu diario arqueolóxico", NÓS, nº124-125, 1934).
Esa tarde de xullo, de ceo azul, salitre e compañeirismo, puidemos apreciar que, efectivamente, o Castro é practicamente invisible dende o mar. Hai que achegarse moito á Arealonga para entrever as ruínas do asentamento fortificado. Tal e como o viu Xurxo Lorenzo, aparece ante os nosos ollos unha masa pina e penedosa, un coloso enigmático e mudo. Si realmente é así, ¿estaba Baroña pechada ao mar?. Observen a foto de abaixo. De fronte poden ver o istmo, coa pequena praia do Castro en primeiro termo. Á dereita aparecen a muralla e os socalcos que sosteñen a segunda plataforma habitacional, a zona escavada polo Sr. Luengo a comezos dos nos 70. A motora "Maraxe" está ao pairo nun remanso de augas tranquilas, no comezo dunha estreita canle. Chousa, o patrón, bo coñecedor destas augas, comentounos que ten o fondo limpo e o suficiente calado para levar unha gamela ata a mesma area, tal e como fixeron tradicionalmente os poucos homes da parroquia que andaban ao mar. Arestora, eu non teño dúbidas, un pequeno porto natural protexido do vendaval e das temibles "suradas", pero tamén o lugar onde os habitantes do castro fondearon e vararon as súas embarcacións a finais da Idade do Ferro.
Para outro momento, deixo a impresión que me causou a visita ás míticas Basoñas, un farallón nórdico cravado fronte ao cabo de Corrubedo. Alí, no fogar dos corvos mariños, vivín unha sensación indescritible, moi semellante á que sinto cada verán, cando me achego á Illa Lobeira cun grupo excepcional de veciños do Pindo, os meus amigos da Costa da Morte.

Tito Concheiro


sábado, 24 de noviembre de 2012

O amencer do Castro de Baroña




















O primeiro que rechama ao mirar un plano do Castro, son esas grandes cabanas de planta ovalada, un atipismo dentro da arquitectura doméstica da Segunda Idade do Ferro nas Rías Baixas. Sempre houbo un certo debate sobre a cronoloxía destas construcións peculiares, e pode ser que sempre estivesen aí, dende o mesmo momento en que unha tropa de castrexos decididos puxéronse a cavar gabias, carrexar terra e construír muros coma auténticos posesos.
O que quedou claro, tanto nas intervencións de 1995-96 como nesta de 2012, é que as grandes cabanas que arestora atopamos xusto ao traspasar o acceso aos recintos habitados, erguéronse na última fase de ocupación, seguramente no mesmo proxecto que implicou o levantamento dun novo sistema defensivo e dunha porta colosal. A construción dun espazo monumental e de gran forza escenográfica que cambiou de xeito radical, e para sempre, a morfoloxía deste magnífico hábitat castrexo.
A monumentalización da arquitectura, defensiva e doméstica, é un feito característico de finais da Idade do Ferro. Suxire cambios profundos na sociedade do momento, un auténtico terremoto social para aquelas comunidades dinámicas, adaptables e oportunistas. Pero cada castro é un mundo de seu e ten unha historia distinta que contar. Nese magma en ebullición que foi final do primeiro milenio antes da nosa Era, algúns colapsaron, como O Achadizo, que se abandonou a mediados do século I, pero outros tiveron éxito, prosperaron e chegaron a desenvolver arquitecturas custosas e sofisticadas. Neste grupo de privilexio tamén figura Baroña.
Como se pode ver na foto de arriba, a gran cabana ovalada descuberta no seu día polo arqueólogo pontevedrés González García-Paz, e reescavada neste 2012, é unha estrutura de grandes dimensións, falando sempre dentro da escala propia dos castros. Á luz dos datos e novidades fornecidos nesta última campaña, construíse sobre unha plataforma elevada á que se accedía, unha vez traspasada a gran entrada en falso túnel, por tres chanzos de pedra. Á esquerda deles quedaban ás esqueiras para subir ao adarve da muralla, ás torres de flanqueo do corredor de acceso e ao pasadizo elevado que comunicaba as cabezas dos lenzos defensivos. Ao fronte, embocaba nunha calexa delimitada por dúas construcións. Unha delas, axuntada ao paramento interior da cerca, construíuse sobre os alicerces da primeira muralla. A outra é a nosa gran cabana ovalada. Ámbalas dúas abrían as súas portas afrontadas, coa soleira da cabana redonda sobreelevada e accesible por medio dunha esqueira de catro chanzos. Unha mostra de complexidade arquitectónica que reflicte unha obviedade mil veces repetida: que as construcións castrexas non eran células independentes, senón que formaban parte dunha paisaxe intensamente edificada na que todos os elementos estaban relacionados.
Pero hai máis. Xunto cun interesante espolio material, no que sobrancean fermosas mostras de cerámica indíxena, dúas moas de muíños manuais, anacos de cerámica de mesa de importación e ata un machado puído, a escavación sacou á luz un sorprendente nivel inferior de ocupación, tal e como se pode ver na fofo de abaixo. Sobre el, abertos no sedimento e na rocha base, os negativos de varios ocos de poste. Están aliñados, deseñan unha planta curva e cabe interpretalos como parte dun fondo de cabana de estacas e caneirado, un tipo de construción que, no eido doméstico e nesta zona xeográfica, onde a arquitectura petrifícase ben cedo, pódenos levar ás primeiras fases da Cultura Castrexa. Na miña opinión persoal, trátase dun achado de primeira orde que reafirma a nosa postura a prol dunha dinámica estratigráfica complexa para o xacemento e da existencias de fases de ocupación antigas. Unha novidade importante que abre as portas dun tempo suxestivo: o amencer do Castro de Baroña.

Tito Concheiro


martes, 20 de noviembre de 2012

Heroes






















Aí están, enchoupados coma pitos, os alumnos de 1º de bacharelato do Instituto de Carballo. Estes valentes brigantinos escolleron para vir un día con temporal do sur (a "surada" que tan ben coñecen os mariñeiros do Son), unha desas xornadas que dan a Baroña ese carácter único que só ela ten, salvaxe, como de natureza desatada. Aparecen nesta entrada por dous motivos: primeiro, porque foi o primeiro grupo que se mollou arreo, tal e como chove na Punta do Castro; e segundo, porque fixeron unha visita un tanto especial. Un modelo que hai tempo que eu quería desenvolver.
Chegaron este chuvioso martes acompañados da súa profesora de Historia, Beatriz Cuesta. Bea, que é antropóloga de formación e unha docente dinámica, de nova xeración, contactou connosco fai un tempo. Non pediu unha visita guiada convencional, en plan excursión de tempo libre para escolares, ao estilo daquelas que todos fixemos ao Trega ou á Toxa cando eramos cativos. Propúxonos integrar o Castro no seu programa docente, como unha clase máis. Durante este tempo desenvolveu o temario de Prehistoria tendo en conta a visita, concibida máis como un coñecemento sobre o terreo que como unha desas aburridas prácticas que só interesan aos que as imparten. Esta clase ao aire libre tivo, ademais, o mérito de explicar Baroña dun xeito integral, recorrendo os camiños, as agras, a praia e os coídos antes de entrar en materia no propio depósito arqueolóxico. En resume, un modelo que se podería describir como de aula aberta, rompedor e participativo.
Sempre dixen que a volta da actividade arqueolóxica ao Castro cambiaría as cousas. Pero nunca sospeitei que a transformación puidera chegar a ser de tal calibre. Por iso deixo para o final esta reflexión: ¿imaxínanse o que será do Castro de Baroña o día que teña, por fin, os equipamentos interpretativos, lúdicos e didácticos que demanda o seu Plan Especial de Protección? Resposta fácil: arrasa.
Tito Concheiro

Ollando arroases


















A cantidade de recursos que ten o Castro de Baroña é descomunal, e cada día me sorprende máis. Este grupo de escolares franceses que visitaron a Punta do Castro atopáronse, logo de visitar as impactantes ruínas da Idade do Ferro, cun espectáculo único: unha gran manda de golfiños voando sobre as ondas que bican o canaval da Arealonga. Ollaban arroases, pero tamén podían estar fotografando fadas, os encantos que guiaron a Ulises no Atlántico.

sábado, 17 de noviembre de 2012

As portas: o poder dos castros




Para os que vivían dentro, pero tamén para os que o dexergaban dende fóra, a fortificación era o elemento que imprimía verdadeiro carácter ao poboado da Idade do Ferro. En Baroña, ao igual que noutros grandes asentamentos do Noroeste, a potencia e sofisticación do aparato defensivo suxire que, ademais de valores intanxibles, como o prestixio ou simbolismo do espazo pechado, o complexo fortificado, forte, poderoso e construído cunha coidadosa planificación previa, foi deseñado para disuadir e combater, se chegado fose o caso. Neste castro espectacular, unha auténtica praza forte fincada na Prehistoria, existiron, canto menos, catro cintos defensivos sucesivos. En tres desas liñas de muralla, cada unha coas súas características e morfoloxía propias, ábrense portas ou sistemas de entrada: o que dá acceso ao istmo dende o exterior, a traveso da muralla transversal e salvando o foxo escavado no substrato (unha gabia brutal cavada a pico na rocha viva); a gran porta que permite pasar ao 2º recinto, seguramente o primeiro realmente habitado; e as escaleiras entre machóns que dan paso á segunda plataforma, escavadas no seu día polo Sr. Luengo e unha das imaxes máis recoñecibles deste xacemento formidable. 

A reescavación, neste ano 2012, do sector ocupado pola gran entrada monumental, que comunica o istmo coa primeira plataforma con vivendas, revelou o que xa se tiña intuído: que en determinado momento da súa historia, os habitantes do Castro de Baroña reformularon o seu sistema defensivo, unha obra de escala colosal que trocou absolutamente a imaxe do asentamento. Os vestixios máis antigos, de cronoloxía prerromana, correspóndense cunha gran cerca de cachotería elaborada cun aparello de excelente calidade, dotada dun sistema de acceso do tipo de porta asimétrica con rampla. Nun intre moi posterior, seguramente en torno ao cambio de Era, esta muralla desmontouse parcialmente, rectificouse o seu trazado, envolveuse por unha obra nova e quedou incorporada a un aparato soberbio: unha entrada en rampla achanzada protexida por dous torres con fortes zócalos e zarpas de contención. A calexa de entrada atopábase pavimentada cun coidado lousado de laxes e pechábase a medio camiño cun sólido portón de madeira. Sobre el, unha pasarela permitía o tránsito polo adarve ou camiño de rolda, ao que se subía por medio dunhas esqueiras axuntadas ao paramento interior. Na foto pódese observar claramente a estratigrafía de muros, cos paramentos superpostos da primeira e segunda murallas, así como o magnífico pavimento de lousas que pisaron os habitantes de Baroña ata que o derradeiro castrexo pechou a porta.
Esta é unha visión farragosa e técnica feita por un arqueólogo: a descrición dos elementos que subsistiron ao mar de fondo do tempo e logo nós sacamos á luz. Restos arruinados dun pasado glorioso. Pero, ¿cómo sería esta construción ante os ollos daquelas mulleres e homes que decidiron vivir nese mar de penedos empoleirados no Atlántico?. Miguel López Marcos, o noso director de restauración, ten un don: o da recreación. Por iso un día, sentado o equipo técnico a carón dos restos desta porta espectacular, falando de fases e niveis de construción e reformas, fixémoslle unha petición especial: debuxa, como ti cres que era, a gran porta de Baroña. E aquí está o resultado: a imaxe do poder e a forza dunha comunidade de finais da Idade do Ferro no Occidente galego.


Tito Concheiro



Archivo del blog